22 lipca mija kolejna rocznica rozpoczęcia likwidacji warszawskiego getta. Jego tragiczne dzieje dokumentował Emanuel Ringelblum, znany jako twórca archiwum getta warszawskiego. Mało kto w Nowym Sączu pamięta, że tutaj spędził swoją młodość.
Ringeblum urodził się 21 listopada 1900 r. w Buczaczu. Matka Ringelbluma zmarła w 1912 r. Ojciec Fajwisz w Buczaczu handlował zbożem. Ożenił się po raz drugi z Malą. Nie był chasydem ani ortodoksyjnym Żydem. W Buczaczu Emanuel należał do organizacji syjonistycznej dla młodzieży.
Ringelblumowie opuścili Buczacz, tuż przed inwazją Rosjan w czasie I wojny światowej. Zatrzymali się w Nowym Sączu. Zamieszkali przy ulicy Żeglarskiej 1651. W Nowym Sączu rodzina Emanuela żyła w ubóstwie. Przyjaciel Ringelblumów opisywał ich mieszkanie jako „ubogie, przygnębiające miejsce – niewielką kuchnię, mały pokój i w każdym wolnym miejscu łóżka (…) Czuć było cichy smutek w domu, gdzie panowały ubóstwo i samotność wykorzenionych ludzi”. Nie najlepiej wyglądało też rodzeństwo Emanuela. Tymczasem „Edek” lub „Edzia” (jak nazywano przyszłego historyka) był w Nowym Sączu ulubieńcem żydowskiej młodzieży robotniczej. Często wolny czas spędzał w towarzystwie znajomych na plantach.
Edzia uczęszczał do I Gimnazjum im. Jana Długosza w Nowym Sączu. Wśród swoich żydowskich kolegów propagował język jidysz. Związał się także z syjonistyczną partią Poale Syjon. Sympatyzował z lewicowymi i socjalistycznymi poglądami. Idee jakie poznał w Nowym Sączu miały wpływ na jego późniejszy warsztat historyczny i poglądy polityczne.
Maturę w sądeckim gimnazjum zdał w 1920 r. Egzaminatorzy zanotowali: „dojrzały z ograniczeniami”. Uzyskał dobre stopnie ale śledząc jego naukę widzimy, że miał problemy z łaciną. Ciekawostką jest fakt, że kiedy zdawał egzamin ustny z przedmiotu „Dzieje Ojczyste” miał odpowiadać z pytania dotyczącego „roli Żydów w dawnej Polsce”. Razem z nim maturę zdawali: Eugeniusz Pawłowski (późniejszy profesor polonistyki) i Henryk Barycz (profesor historii).
Następnie Emanuel wyjechał do Warszawy, gdzie angażował się w działalność syjonistyczną. Poznał swoją żonę Judytę Herman. W 1930 r. urodził się im syn Uri. Po studiach historycznych na Uniwersytecie Warszawskim, 20 maja 1927 r. Ringelblum obronił doktorat. Dzięki jego mentorowi, profesorowi Marcelemu Handelsmanowi dysertacja Emanuela ukazała się drukiem (Żydzi w Warszawie od czasów najdawniejszych do ostatniego wygnania w 1527 r. (w 1932 r.). Emanuel rozpoczął pracę w żydowskiej szkole żeńskiej „Jehudija”. Współpracował z Jointem i JIWO. Zajmował się dziejami polskich Żydów od XVIII i w XIX w., historią drukarstwa i lekarzy żydowskich. W 1937 roku wydał w jidysz Żydzi w powstaniu kościuszkowskim.
Od początku wojny wiedział, że powinien rozpocząć dokumentację Zagłady swojego narodu.
Trafił do getta warszawskiego wraz z rodziną. W 1940 r. założył jego nielegalne archiwum, które dla dzisiejszych badaczy jest bezcennym źródłem. Sam pracował jako robotnik w jednym z warsztatów. Dzięki temu uniknął wywózki na śmierć w 1942 r. W 1943 r. udało mu się uciec z getta na ul. Grójecką 79. Niestety, kryjówka nie okazała się skuteczna. 18 kwietnia 1943 r. został aresztowany i wysłany do obozu w Trawnikach. Udało mu się jednak opuścić obóz i powrócić do swojej kryjówki. Nie marnotrawił czasu – wówczas napisał Stosunki polsko- żydowskie w czasie II wojny światowej, jedną z najważniejszych pozycji dokumentujących relacje polsko-żydowskie wobec Holokaustu. Pisał także eseje o ważnych i znanych postaciach, jakie przewinęły się przez warszawskie getto. 7 marca 1944 r. Niemcy aresztowali całą rodzinę Ringelblumów. Emanuel, Judyta i ich syn Uriel, zostali rozstrzelali na Pawiaku.
Po wojnie, na podstawie zebranych pism, wydano: Rozdziały historii dawnego życia żydowskiego w Polsce (w jidysz w 1953 r.), Kronika getta warszawskiego: wrzesień 1939 – styczeń 1943 (w 1983 r.) i Stosunki polsko – żydowskie w czasie drugiej wojny światowej (1988 r.). Większość dzieł Emanuela została opracowana po wojnie przez Artura Eisenbacha, który prywatnie był jego szwagrem. Pochodził również z Nowego Sącza. Eisenbach został dyrektorem Żydowskiego Instytutu Historycznego, który do dziś nosi imię Ringelbluma.
Łukasz Połomski
