3 października 1954 roku na Starym Cmentarzu odsłonięto „Pomnik Walki i Męczeństwa” nazywany powszechnie Pietą Sądecką. Dzieło stworzyli na zamówienie miasta rzeźbiarze Janina Reichert-Toth i jej mąż Fryderyk Toth. Do naszej redakcji trafiły niezidentyfikowane wcześniej negatywy ze zdjęciami nieznanego autora, na których, jak się okazało, są utrwalone ostatnie prace małżeństwa Tothów przy pomniku oraz, nieco niedoskonałe technicznie, ujęcia z uroczystości odsłonięcia Piety. Te zdjęcia są publikowane po raz pierwszy. Dzięki uprzejmości Anny Totoń, pasjonatki i znawczyni historii Nowego Sącza, możemy je wzbogacić jej tekstem o kulisach powstania postumentu oraz życiorysie nieco zapomnianych dziś artystów.
Ideą pomysłodawców tego pomnika było upamiętnienie ponad 20 000 mieszkańców Sądecczyzny, którzy zginęli z rąk hitlerowskich oprawców podczas okupacji. Otrzymali takie zlecenie – umowę z miastem Nowy Sącz – Janina Reichert-Toth i Fryderyk Toth w 1950 r., bardzo z tego faktu dumni i usatysfakcjonowani.
Projekt pomnika został zatwierdzony 22 grudnia 1949 r. przez Ministerstwo Administracji Publicznej, a umowę podpisano 23 maja następnego roku. Całkowite honorarium miało wynosić 1 310 000 zł, przy czym głównymi jego pozycjami było wykonanie modelu w pomniejszonej skali i właściwego modelu, na co wykonawczyni dano czas 10 miesięcy.
Wykonanie pomnika przedłużyło się i to znacznie gdyż „w czasach wczesnego PRL-u w przeciwieństwie do wykonywanych pomników w latach trzydziestych XX wieku, nabycie odpowiednich surowców bynajmniej nie było proste” (ze wspomnień rzeźbiarki).
Miasto reprezentowane było przez Powiatowy Komitet Opieki nad Grobami Poległych w osobach przewodniczącego komitetu – Antoniego Wolffa i inż. architekta Zenona Marii Remiego. Tenże komitet zdobywał potrzebne materiały, jak i odpowiadał za transport na miejsce wykonania. Nadzór artystyczny nad wykonaniem figury pomnika oraz przekuwanie bryły miał wykonać artysta Antoni Biłka z Bielska jak również mąż Janiny – Fryderyk Toth, który wraz z żoną wykonywali ten pomnik najpierw w Bielsku, a potem w Nowym Sączu. Aranżerem tego zlecenia i projektantem opracowania architektonicznego był prof. inż Zbigniew Wzorek.
Uroczyste odsłonięcie pomnika z udziałem ogromnej liczby mieszkańców, przedstawicieli ówczesnych władz, Komitetu Opieki nastąpiło w piętnastą rocznicę wybuchu wojny – 3 października 1954 r.
Właściwa nazwa pomnika, udokumentowana w zamówieniu (1953r) u głównej wykonawczyni pomnika brzmi: „Pomnik Walki i Męczeństwa”. Skąd więc nazwa, która się od razu tak przyjęła wśród mieszkańców miasta?
Grupa figuralna nawiązywała do Piety – jednego z najbardziej znanych w sztuce chrześcijańskiej motywów – Maryi opłakującej Syna po zdjęciu z krzyża. To określenie w czasach, gdy pomnik powstawał, z oczywistych względów nie mogło nigdy być użyte w dokumentach. Dzięki projektowi pomnika Janiny Reichert, ów motyw nawiązał do najbardziej zakorzenionych wśród Polaków symboli, uczuć religijnych, a zarazem do koncepcji Polski jako matki opłakującej swoich poległych synów.
O tym jak właściwie został odczytany przez mieszkańców naszego miasta ten pomnik świadczy sonet przesłany w tym samym czasie (1954) Janinie Reichert, ułożony przez znanego piewcę naszego regionu Piotra Krzykalskiego (fragmenty) :
„Wśród gór Ziemi Sądeckiej na starym cmentarzu,
Biała postać niewiasty, co trzyma na łonie
Martwego syna, który poległ w Jej obronie,
To żywy posag bólu z kamiennego głazu ….”
„Z prochu padłych Sądeczan za kraj, z rąk Hitlera
Wykuto Matkę Polskę z rozstrzelanym synem ,
Patrzścą w przyszłość, której groza pierś rozpiera….”
Sama Janina Reichert w wywiadzie tak mówiła o tym pomniku: „Wśród wielu dokonań również i z zakresu sztuki sakralnej i medalionowej, zlecenie Komitetu Budowy na zaprojektowanie i wykonanie pomnika w Nowym Sączu było dla mnie cenne”. Zważywszy na jej wiek było to ostanie dzieło pomnikowe rzeźbiarki, która wcześniej w tej dziedzinie sztuki odnosiła wspaniałe sukcesy.
W cokole opisywanego pomnika umieszczone zostało 28 urn z terenów obozów zagłady, miejsc straceń Sądecczyzny, pól bitewnych pod Narvikiem, spod Lenino, a inskrypcja na pomniku głosi:
ZIEMIA SĄDECKA SWOIM SYNOM
POLEGŁYM W WALCE Z FASZYZMEM
O WOLNOŚĆ I NIEPODLEGŁOŚĆ
OJCZYZNY 1939 – 1945
Płytę upamiętniającą Nieznanego Żołnierza znajdującą się przed pomnikiem odsłonięto w 1985r.
